Rrajce moj ,vend i bekuar

Rrajce moj,o vend i bekuar
po valle nga erdhe ti,
dhe perendia te ka uruar
Ty s'te ngjan as nji.

 Rrajce moj je legjende ,
Je fisnike ,je mikpritese!
Kush tek ty ka hyre e ardhe
nuk ka dale pa dreke e darke.

 Rrajce moj zonje e rende,
lind femija me daulle valle ,
kenge, keto tradita kush ti ka dhene ?,!!
nuk marton djale ,pa nxjerre ne leme.

 Rrajce moj Zonje e rralle
Po at veshje te bukur nga e ke marre
po ato rafte e pare ,po at xhybe e gjerdane,
po ate kesule si mbretereshe nuset mbi balle??!!.

 Un thot Rrajca jam e vjeter me nam,
un jam mbi 2000 vjecare.
jam bio natyrare
nuk jam fallco e atrificiale.

Poezi nga Feta Halili

Lista e Monumenteve të kulturës në Rrajcë.

E vërteta mbi Kishën e Orakullit në Qafë Thanë

E vërteta mbi Kishën e Orakullit në Qafë Thanë-Një shkrim nga i nderuari Dr Moikom Zeqo per Kishen e Orakullit

Ka dy vjet që botohen në shtyp artikuj rreth një shpelle-kishë në fshatin Urakë të Komunës së Rrajcës, pranë Qafës së Thanës. Në një mënyrë të bujshme është thënë se gjoja në këtë shpellë duhet të ketë qenë një orakull, madje orakulli më i madh i Ballkanit, pas atij të Dodonës në Janinë. Njerëz jo profesionistë, që nuk janë as arkeologë dhe as historianë e kanë artikuluar këtë ide, madje duke e cilësuar datën e zbulimit të kësaj shpelle si diçka e re dhe e papritur, që nuk dihej kurrë më parë.
Unë vetë, i tërhequr nga kurioziteti shkova dhe e pashë shpellën në fjalë. Por duke fotografuar afreskun e fragmentuar që ndodhet në këtë shpellë që vërteton se shpella ka qenë një shpellë eremite mesjetare, ende nuk isha i informuar që ky zbulim qe ditur shumë më përpara nga njerëz, që jo vetëm e kishin parë shpellën, por dhe e ishin përshkruar saktësisht.
Mësuesi pensionist, intelektuali 64 -vjeçar Gjergji Gusho, që jeton në Pogradec më dërgoi para ca kohe, librin e tij shumë interesant “Mbi përhapjen e krishtërimit dhe të kishave në rrethin e Pogradecit”, botuar në vitin 2000. Duke e lexuar këtë libër unë mësova shumë gjëra dhe dua të shprehem me nderimin më të madh për këtë njeri modest, por të ditur i cili në heshtje, në gjithë jetën e tij kishte bërë hulumtime të kujdesshme diturake dhe me profesionalizëm shkencor për historinë e trevës së Pogradecit dhe konkretisht për traditën e krishtërimit dhe të monumenteve të tij.
Në librin e Gjergji Gushos ka një kapitull ku përshkruhet kisha -shpellë e llojit eremit të Qafës së Thanës. Ky studiues i kujdesshëm e kishte parë dhe vizituar shpellën në vitin 1972, pra 31 vjet më parë. Kjo shpellë ka qenë e ditur dhe e njohur edhe nga studiuesi mesjetarolog i krishtërimit Theofan Popa i cili ka botuar një studim substancial për një numër shpellash eremite të kësaj treve. Pra shpella eremite e Urakës nuk është diçka e vetme, por lidhet me një traditë shekullore mesjetare të afro 8 shpellave të tilla, gjithashtu të dekoruara me piktura kishtare të trevës së Pogradecit si dhe të Prespës së Korçës. Askush deri më sot nuk e ka vlerësuar siç duhet këtë traditë të eremitëve të vetmuar në shpella që ka qenë kaq e çuditshme, por dhe kaq e pranishme në këtë hapësirë të krishtërimit të vjetër iliro-shqiptar.

Por çfarë thotë dhe shkruan Gjergji Gusho? Ai thotë se para grykës së shpellës, që ndodhej në rrëzë të një shkëmbi të lartë, ishte një vend i sheshtë i rrethuar me drurë dushku ku kishte dhe mbeturina muresh me gurë të palidhur me llaç, në një nivel thuajse të barabartë me sipërfaqen e tokës dhe me përmasa 4 x 4 metër. (Gjatë vizitës sime në vitin 2002 unë vura re se këto mure janë prishur). Por ekziston shpella e cila ka qenë e mbuluar nga një rëzim dheu, kurse sot është hapur.

Gjergji Gusho tregon se gjatë hyrjes në shpellë e cila zgjerohej në brendësi shihej në faqen në të djathtë të hyrjes së shpellës dy piktura murale, afreske ku ishin ravijëzuar disa figura shenjtorësh. Këto afreske qenë dëmtuar rëndë në vitin 1967 kur drejtori i shkollë së fshatit Rrajcë kishte urdhëruar disa nxënës t’i godisnin afresket për t’i shkulur, por meqenëse shkëmbi ishte i fortë dhe afresket gati të gurëzuara ato vetëm sa ishin dëmtuar vende- vende. Në thellësi të shpellës, nga krahu i majtë dhe në pozicion më të lartë se rrafshi i dyshemesë, ishte një si kthinë e ndarë me mur, e ndërtuar enkas ku me sa kuptohej duhej të kishte qenë qela e priftit eremit që predikonte krishtërimin dhe asketonte vetveten. Në majë të shkëmbit është gjithashtu një vend i dystë me gurë të gdhentur e të shpërndarë me mbeturina themelesh e qeramikë mesjetare.
Konkretisht mund të thuhet se përshkrimi i këtij mësuesi veteran është tepër i saktë. Duke gjykuar nga mbeturinat e mureve dhe nga qeramika mesjetare del llogjikisht se para grykës së shpellës ka qenë një paraklisë, kishëz e vogël, ndërtuar me mure mesjetarë. Një ndërtim më i vogël i ngjashëm me mure të njëkohshëm është ngritur dhe sipër shkëmbit të shpellës. Nga përvoja ime si arkeolog gjykoj se fillimisht shpella eremite ka funksionuar për asketët e vetmuar brez pas brezi pa strukturat e mëvonshme me mur. Ne nuk e dimë se cilët kanë qenë asketët që janë nderuar nga populli në këtë shpellë. Nuk mund të klasifikojmë dot se ç’përfaqësojnë afresket, për të identifikuar emrat e shenjtorëve. Gjithashtu në një kohë të mëvonshme hyrja e shpellës është mbuluar nga struktura e një kishëze e cila patjetër i ka qenë kushtuar një emri shenjtori. Është e nevojshme që të vijë një ekip arkeologësh dhe arkitektësh për të bërë të mundur një rikonstruktim të përafërt të kësaj strukture.
Pra zbulimi i kishës së Urakës ka qenë diçka e njohur jo vetëm para 31 vjetësh, por populli i zonës e ka ditur shumë kohë më parë. Është për të ardhur keq që Instituti i Monumenteve nuk e ka shpallur me statusin Monument Kulture këtë shpellë dhe të kujdesej qoftë për restaurimin, qoftë për ruajtjen e saj. Kjo shpellë sot përfaqëson një subjekt jo vetëm historik të krishtërimit por mund të bëhet një pikë turistike jashtëzakonisht interesante.
Tani le të kthehemi tek ideja e artikuluar e gjoja Orakullit të Qafës së Thanës, më i madhi në Ballkan, pas Dodonës në Janinë.
Studiuesja austriake, Eleonora Vagner, profesore në Universitetin e Vjenës, ka shkruar se kjo shpellë është shpella e një orakulli të lashtë. Ajo mbështetet në dy argumente aspak arkeologjikë por thjesht të rrafshit linguistik. Ajo mendon se fjala Urakë është një metamorfizim i fjalës orakull. Një ekuacion i tillë nuk është i saktë dhe është i pavërtetueshëm. Kujtoj që edhe për fshatin Frakull të Fierit është thënë nga studiuesi Hasan Ceka se është një formë shqipe e fjalës orakull. Edhe ky ekuacion linguistik nuk është mbushamendës. Të mos harrojmë se fjala Urakë është dhe emri i ndonjë fshati ose vendi tjetër në Shqipëri.
Argumenti i dytë lidhet me emërvendin Qafa e Thanës. Gjoja kemi të bëjmë me një formë të tillë si “Qafa e të Thënës”, duke mëtuar se e Thëna shpreh kështu funksionin e orakullit. Edhe ky shpjegim i një etimologjie vulgare popullore nuk qëndron. Përkundrazi, shumë vende në Shqipëri janë emërtuar nga drurët dhe është më llogjike që Qafa e Thanës të lidhet me drurin e një thane, ashtu si emri i dardanëve të Dardanisë siç është shpjeguar shkencërisht nga Nopçja dhe Çabej, lidhet me emrin e drurit të dardhës.
Për të përcaktuar se në këtë shpellë ka qenë një orakull duhen argumente shkencore të padiskutueshme. Këto lidhen me dhuratat ex voto, me qëllim kushtimi që janë të shumta në territorin e shpellave të tilla. Të tilla janë gjetur në Dodonë të Janinës dhe akoma më shumë janë gjetur në shpellën e Delfit. Ky material arkeologjik është baza e identifikimit të shpellave me orakuj të lashtë. Për fat të keq, një material i tillë arkeologjik nuk është gjetur në shpellën e Urakës.
Të gjithë orakujt e botës së lashtë antike janë përshkruar nga autorët antikë. Dëshmitë për Dodonën dhe Delfin janë të shumta, sepse orakujt kishin një rëndësi kolosale për rëndësinë dhe praktikën mitologjike të kohës, këto orakuj jo vetëm bënin parashikime, por qenë edhe vende dlirësimi dhe egzorcismi. Mendoj që shpella e Urakës nuk i plotëson këto kushte. Nëse do të kishte qenë një orkull i lashtësisë në këtë shpellë, autorët antikë do të kishin përmendur me siguri, nuk do të kishin heshtur për të. Dua të ngre këtu një problem të rëndësishëm dhe konceptual. Ka ardhur koha të heqim dorë nga shpjegimet vulgare të etimologjive popullore, të ekuacioneve linguistikë të emrave, që nuk kanë gjë të përbashkët me analizën shkencore, bazuar në ligjet fonetike. Ka ardhur koha për t’u shkëputur nga buja e kotë dhe apologjitë false të pambështetura qoftë në dokumentacionin historik dhe sidomos pa asnjë bazë arkeologjike, që në këtë rast është vendimtare.
Është e vërtetë që në shtyp mund të flitet për shumë çudira dhe zbulime të bujshme nga njerëz të entuziasmuar dhe me fantazi romantike por kjo gjë nuk ka të bëjë fare me të vërtetën shkencore. Nuk ka asnjë kuptim që botohen libra edhe të ashtuquajtur shkencorë ku merren disa mbishkrime të monumenteve antike të Durrësit dhe të Apolonisë të shkruar në greqishten klasike apo dhe në latinisht dhe duke bërë kombinime alkimike gjoja të zbulohen në to emra ilirë apo shqip, metodë kjo terësisht e dështuar dhe pa perspektivë. Më vjen keq që disa herë kjo metodë jo shkencore është përdorur dhe nga një intelektuale e nderuar që e do Shqipërinë siç është psh. zonja Nermin Vlora Falaski. Kriticizmi është shpirti i vërtetë i shkencës dhe jo alkimizmi i disa fakteve për të kaluar në gjëra të paqena dhe fantazmagorike.
I shkrova këto radhë jo vetëm për të përshëndetur mësuesin modest dhe të kujdesshëm Gjergji Gusho, jo vetëm për të saktësuar të vërtetën e zbulimit dhe të funksionit të shpellës eremite të Urakës, por dhe për të ngritur një problem i cili është shqetësues dhe që nuk duhet të zerë vend më përfundimisht në studimet dhe në shkrimet tona për të dhënat dhe monumentet historike.

Rrajca është e të gjithve

Rrajca eshte e te gjitheve.
Kjo toke autoktone
Nuk eshte e disave
Nuk eshte e dy tre individeve.

I gjith populli ka pjese
Cdo familje foshnje Rrajcare
cdo nip e cdo mbese
Cdo fis e cdo dege.

Cdo pasuri e kesaj zonje
Uji ,mali toke pyll
Kemi te gjith
Pjese aty.

At pasuri se ke vec ti
qe shfrytezon ne kete dite
Pse tu dha nje mundesi
Ti pasurohesh e populli rri.

Njeri vjen e Ze malin
Tjetri vjen e Ze ujin
Njeri vjen Zapton pyllin
Zini dhe diellin , zini e qiellin.

Dalin dy a tre te forte
gjejne sponsor
Ne qytete e evrope
Behen mashe ,e mish per tope.

Ashtu qenka mira Te dalim te gjithe
Te zaptojme pasurite
Te gjejme parelli ketej "e Rrajcen ta bleje.

Jo mor mik nuk eshte ashtu
Ka faj populli qe ju le ju.
Po ja keni mate pulsin
po shiko cbejne ata banore te kuksit.

Rrajca eshte e te gjithe
nuk eshte e dy a treve
Prandaj rrini mbi dafina
se u punon biznesi e Fabrika.

Feta Halili

Dy krahina rrine perballe.

DY KRAHINA RRINE PERBALLE
NJERA MOKRA E TJETRA RRAJCE.
JANE TE LIDHURA SHUM BASHKE
QE NE KOHERA ,DHENE E MARRE.

TE DYJA KANE TRADITA
TE NDRYSHME NGA NJERA -TJETRA
PO NJE KANE TE PERBASHKET
SOFER SHTRUAR BUJARE TE SHKATHET

QE NE SHEKUJ , JANE TE LIDHURA
ME MIQESIRA E KRUSHNJIRA
MARRE NUSE NGA MOKRA
DHE NGA RRAJCA SHUM BIJA.

RRAJCE -MOKER DY KRAHINA
QE NE LASHTESI ,SI TE DORES GISHTA
RRINE TE DYJA ,PER KASHINE
NJERA TJETERES I PRESIN MIQESINE.

RRAJCE E MOKER JAN DY TREVA
QE NE KOHERA SHUM VJETRA
KAN PAS SHUM MIQESIRA
PER TE MIRA E TE LIGA.

RRAJCE E MOKER SHUM TE LIDHURA
SHUM NUSE DHENE E MARRE
SHUM NIPER EDHE MBESA
tek gjysherit shkojne nga dy anet.

TE DYJA PESHOJNE SHUM
KANE JANE VLERE E LEGJENDE
MOKRA PER DOLLI E KENGE
RRAJCA VALLEN ,USTALLIKUN EDHE PUNEN.

VIJNE NIPER EDHE MMBESA
NGA MOKRA NE RRAJCE
GEZOHET GJYSHI E SHTEPIA
GEZOHET PRAGU KUR VJEN E BIJA.

DHE E NJEJTA GJEN NDODH
KUR NGA RRAJCA NE MOKER SHKON
GEZOHET TRARET E SHTEPIA
KUR NE OBORR HYN ME FEMIJ E BIJA.

VENDBANIME DHE MATERIALE PARAHISTORIKE NGA RRETHI I LIBRAZHDIT

Ilir GJIPALI

   Në këto vitet e fundit në zonën e Librazhdit janë bërë një sërë ekspeditash përnjohëse, për evidentimin e qendrave të ndryshme arkeologjike të këtij rrethi. Në sa je të tyre, në hartën arkeologjike të kësaj zone, janë shënuar shumë qendra të periudhave të ndryshme të prehistorisë, të atìtikitetit ilir dhe të mesjetës. Më mirë deri tani është gjurmuar krahina e Qukësit dhe e Prrenjasit.


          Do të kumtoj këtu vetëm për disa vendbanime neolitike dhe të epokës së hershme të hekurit, të cilat më duken se paraqesin interes të veçantë për studimin e prehistorisë dhe të protohistorisë së zonës së Librazhdit .Gjithashtu do të fias dhe për disa materiale të hershme ilire, të cilat ruhen në muzeun e rrethit.
    1.
     Vendbanimi neolitik i Rrajcës 
Në Rrajcë-fushë afër Prrenjasit, gjatë punimeve bujqësore, dalin herë pas here mbi sipërfaqe, materiale të ndryshme arkeologjike, të përfaqësuara kryesisht nga fragmente qeramike primitive, të cilat nga Ilir Gjipali kësit, por dallon prej saj nga fakti, se Rrajca nuk e njeh akoma qeramikën e pikturuar të stilit të pjekur starçevian të Kolshit I. Mungesa e kësaj të fundit, le për të menduar se Rrajca kronologjikisht duhet të jetë më e hershme nga Kolshi I, bile edhe nga Vashtëmia e Korçës, ku qeramika e pikturuar, sic dihet, përfaqëson një nga elementët karakteristikë të tyre.
    2.
   Vendbanimi i Qukës-Shkumbin 
Si në Rrajcë edhe këtu, dalin vazhdimisht mbi sipërfaqe, gjatë punimeve bujqësore fragmente të konsiderueshme qeramike prehistorike. Ne kemi mbledhur mjaft prej tyre. Duke e krahasuar materialin sipërfaqësor të Qukës-Shkumbinit me atë të Rrajcës, kemi vënë re, se përveç elementeve që i bashkojnë këto dy vendbanime, Qukës-Shkumbini përmban dhe qeramikë, e ella nuk ndeshet në Rajcë dhe që sipas veçorive të teknikës së punimit, tipologjisë dhe dekorit, duhet t'i përkasin periudhave më të vonshme nga neoliti. Disa fragmente, midis të cilave dhe një vegje horizontale, afrojnë mjaft me ato të epokës së bronzit të Maliqit. Kjo përbërje heterogjene e materialit sipërfaqësor të Qukës-Shkumbin, me përkatësi kronologjike të ndryshme, le për të supozuar se këtu duhet të kemi të bëjmë me një vendbanim disa shtresash. Sidoqoftë këtë duhet ta sqarojnë gërmimet e ardhshme sistematike.
    3.
    Shpella e Pishkashit 
Një rëndësi të veçantë për studimin e zhvillimit prehistorik të zonës së Librazhdit, paraqesin vendbanimet shpellore të Pishkashit. Ato ndodhen përballë qendrës së minierës. Nga të gjitha shpellat e këtij masi vi, ne gjurmuam vetëm tre prej tyre. Ato janë të përmasave të vogla dhe mund të marrin jo më tepër se 12-14 vetë. Mbi sipërfaqen e këtyre am.bienteve të banuara shpellore, u mblodhën disa fragmente qeramike prehistorike, me teknikë punimi mjaft primitive. Mungesa e fragmenteve që mund të lejonin riprodhimm grafik të enëve si dhe e atyre me zbukurime, nuk lejon që të japim këtu, një vlerësim të saktë kronologjik dhe kulturor të këtij materiali. Kjo do të arrihet vetëm pasi të jenë bërë gërmime stratigrafike në këto shpella.
   4.
    Vendbanimi i fortifikuar në Qukës-Skënderbe.
Ky vendbanim gjendet në perëndim të rrugës automobilistike kur shkon për në Prrenjas, duke kaluar në afërsi të urës së Bushtricës, që të çon në fshatin me të njëjtin emër. Mbi këtë fshat, në një nga të tre kreshtat e malit lartësohen muret e kalasë.    Vetë pozicioni i kësaj pike dominuese (rreth 1500 m.) lejon të kontrollohet gjithë gryka e Shkumbinit dhe territori përreth. Përveç mureve, materiali tjetër arkeologjik nuk u gjet mbi sipërfaqe. Muri rrethues qarkon majën e kreshtës në formë vezake të kodrës me përjashtim të anës lindore ku terreni është shumë i thyer e i pangjitshëm. Muret duken mjaft mirë në anën jugore, j ugperëndimore e perëndimore, kurse në drejtim të veriut ato dallohen shumë pak e vende vende ndërpriten. Në qoshen lindore ku fillon muri, në një distance prej 7 m nga shkëmbi natyral gjëndet një hyrje e vogël prej 1 m.
    Në krahun perëndimor me drejtim JL-VP muri vazhdon deri në gjatësinë 70-80 m; më tej ai ndërpritet e nuk ndiqet më. Në anën veriore kalaja përfundon me shpellën e Skënderbeut dhe më tej shtrihet kreshta e Firës së Madhe. Muri është ndërtuar me blloqe guri të papunuar, të vendosur pa një rregull të caktuar njëri mbi tjetrin në të thatë. Midis gurëve krijohen hapësira të çrregullta, të cilat nuk janë mbushur. (fig. 1). Blloqet janë të një madhësie mesatare, e rrallë ka të mëdhenj (30 X 50 cm) etj. Lartësia e ruajtur e mûrit në anën jugore arrin 1,45 m, në disa vende të tjera deri 2-2,5 m. Gjerësia është 2,1 m. Duke u nisur nga veçoritë teknike të ndërtimit të mureve, mendojmë se ky vendbanim duhet vendosur në grupin e qendrave të fortifikuara ilire të periudhës së hershme të hekurit. Sipërfaqja e vogël e saj, si dhe mungesa e materialit arkeologjik, lë për të kuptuar se këtu duhet të kemi të bëjmë më tepër me një vend-strehim të përkohshëm të popullsisë përreth, se sa me një vendbanim të qëndrueshëm
   * ♦ *
    Midis materialeve prehistorike që ndodhen në muzeun e rrethit, tërheqin vëmendjen disa gjetje të rastit prej bronzi, të ruajtur në gjendje relati visht të mirë. Këto janë një sëpatë dy tehëshe, një shpatë, një majë shigjete bronzi dhe një përkrenare.Sëpatë bronzi dy tehëshe (Tab. I, 5), gjetur në Polis të Librazhdit në vitin 1971. Sëpata ka formë drejtkëndëshe, me brinjët e zgjatura lehtë të harkuara përbrenda dhe prefëse konvekse. Brima ku futet bishti është vezake, me buzë të profiluara. Në të dy anët e njërës brimë (majtas e djathtas) ngrihen tëmtha cilindrikë. Sëpata është e gjatë 21 cm, kurse gjerësia e tehut tek prefsja - 7 cm., ndërsa në pjesën më të ngushtuar të saj - 3,2 cm. Tëmthat cilindrikë me diametër 1 cm., dalin 0,6 cm. në sipërfaqe. Vrima vezake i ka diametrat me këto përmasa: 3,4x2,2 cm. Sëpata të tilla të ngjashme, me origjinë tipologjike egjeane, përveçse në Shqipëri, janë të njohura edhe në Epir, Maqedoni, etj., pavarësisht se ekzemplari i Polisit me tëmthat e tij cilindrik duket se përfaqëson një variant të veçantë, të panjohur deri tani në grupin e sëpatave dytehëshe. Si kohë ajo i përket fundit të periudhës së bronzit, rreth shek. XIII-XII p.e.sonë.   
   Shpatë prej bronzi e tipit të ashtuquajtur me dorezë në formë g juhe (Tab. I, 6). U gjet gjatë punimeve bujqësore me traktor në Rashtan ' (në afërsi të Prrenjasit). E gjithë gjatësia e shpatës është 67 cm., tehu i saj 58 cm. i gjatë, zgjero bet lehtë në afërsi të majës.
  * Ajo nuk ka kurriz në mes, siç e kanë zakonisht shpatat e këtij tipi, por vetëm dy kanale gjaku për gjatë prefëseve që bashkohen në majën e shpatës. Gjerësia e tehut tek supet e dorezës është 2,5 cm. kurse në afërsi të majës së saj 2,9 cm. Doreza ka tre perçina lidhje, dy në mbrojtësen e saj dhe një në mbajtëse. Kjo shpatë për nga forma paraqet një variant të panjohur me sa dimë, në grupin e shpatave me dorezë në formë gjuhe të zbuïuafa në vendin tonë. Më afër qëndron ajo për nga forma, me shpatën e Kakavisë së Dropullit të Sipërm dhe me atë të Dukatit të Vlorës, pavarësisht nga ndryshimet në përmasa dhe në trajtimin e tehut. Si tip shpata i përket fundit të epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit, d.m.th. rreth shek. XII-XI p.e.sonë.
    Kësaj periudhe i përket dhe një majë shigjete bronzi me tehun prizmatik, tip ky mjaft i përhapur në këtë kohë në territorin e Shqipërisë (Tab. I, 7).
   Përkrenare Ilire (Tab. I, 8). Është gjetur në Rrajcë në gjendje mjaft të mirë, me disa dëmtime të vogla. Forma e kokës është vezake, ndërsa hapësira e fytyrës - trapezoidale. Ka këto përmasa: gjatësi dhe gjerësi maksimale 27 x 23 cm.; Hapësira e fytyrës në vijën ballore është 10 cm. Mbrapa përkrenarja përfundon me një strehë të shkurtër 2 cm., e cila pjesërisht mbron qafën. Mbi ballin e përkrenares fillon kreshta e përbërë nga dy kurrize, që përfundon mbrapa kokës, 3 cm. sipër strehës. Çarja e mbiveshëve është këndore. Buzët e trapezit të fytyrës, të parafaqeve dhe të pjesës mbrojtëse të zverkut, i përshkon si një tegel një shirit i hollë, me fushë të zbukuruar me rrathë të thelluar. Përkrenare të tilla janë të njohura në gjithë Shqipërinë, të paktën që nga shek. V p.e.sonë, por që vazhdojnë të jenë në përdorim deri në shek. II p.e.sonë.
   Krahas materialeve që përshkruam, në muze ndodhen edhe mjaft objekte të tjera metalike dhe prej balte të pjekur, që u përkasin periudhave të vona historike. Këto janë disa maja heshtash, enë balte me vernik të zi, terrakota, monedha bronzi, vegla pune prej hekuri, të gjetura në pika të ndryshme të rrethit, si në Spardhar, Kotodesh, Prrenjas, Rajcë, Orenjë etj.? dhe që datohen nga shek. III p.e.sonë e deri në mesjetë. Vendbanime dhe materiale të reja prehistorike. Të gjitha këto materiale si dhe vendbanimet prehistorike apo protohistorike për të cilat sapo referuam shkurtazi në këtë kumtesë, me karakter më tepër informativ, tregojnë qartë se zona e Librazhdit me kushte të përshtatshme fiziko-gjeografike ka qenë e banuar pa ndërprerje që nga periudhat më të hershme të neolitit. Gjurmimi i mëtejshëm arkeologjik i kësaj zone, si dhe gërmimet sistematile që do të ndërmerren në të ardhmen, do t'i zgjerojnë dhe thellojnë më shumë njohuritë tona mbi zhvillimin historiko-kulturor të krahinës së Librazhdit.
   

TË DUA RRAJCA IME TË DUA-

Poezi nga Ilir Tarushi kushtuar Rrajcës

Rrajca jone Rrajc e madhe
Je e bukur por me shum halle
E ke fushen e ke malin
E ke ujin si kristali

Vend i bukur dhe i mjere
Shtepit bosh pa djem ne dere
Djemte jane ne rruge te gurbetit
Nuset flasin vet me vetin

Rrajca jone Rrajce me halle
Je per kenge e je per valle
Je si nuse me duvak
Je me burra per konak

Te dua Rrajca ime te dua
Te duame gure drure
Me lume kroje e perrua
Te dua Rrajca ime te dua

Dhe pse ne bote emigrojne
Djemte e tu nuk te harrojne
Do te kthehen e do gezojne
Do luajn valle e do kendojne

Do te kthehen djemte tane
Se harrojne kurre vatane
Por si Rrajca jone e vjeter
S'Gjen ne bote shoqe tjeter

Te dua Rrajca ime te dua
Me gure ,drure, lumenj e perrua
Likopather e me Dardhe
Kovanik e Qish te bardhe

Dita jone po vjen e mbare
Do te kthehemi ne behar
Do te vijme te gjith nje dite
Te gezohen njerzit
Dhe te gezohen shtepite

Hamit Osman Hallidri-nje figure patriotike atdhetare fisnike Rrajcare

Miq ne kete artikull do tju tregojme nje figure patriotike atdhetare fisnike dhe burri i mencur qe ka patur koha ne vitet 1883 e me pare .Ky eshte Hamit Osman Hallidri, qe solli per here te pare Abetaren e ligjitimuar nga drjtshkrimi ne Kongresin e Manastirit gjithsej 6 cop ,qe ishin te ndaluara nga porta e larte Turke .
Per kete akt trimerie patriotike Fisnik ,ku ju mohua per vite te tera nga Regjimi totalitar ,
Ky burre hapi shkolle per here te pare.
I diplomuar në Stamboll ,për mësuesi dhe teologji për imam,DY DEGE.

Por gjuhën turke nuk e dha mësim popullit të tij
per kët arsye u spiunua nga nje keshilltar e pushua nga puna ,Sa vrau keshilltarin spiun .pe kete beri ne stamboll 12 vjet burg.

Le ta mesoje sot brezi ri dhe un dhe ti
se kush i solli Rrajces abetaren e pare
nga Manastriri dhe hapi shkolle dha mesim.

Poezi 

Hamit Hallidri s'ben me nena
per gjith ate te mira ,per ato bema,
patriot e fisnik ,ta kerkosh me qiri 
burre te tille ,Rrajces nuk i vijne.

Burre i paster i shkolluar
ne stamboll i dipllomuar
per dy dege qe ne at kohe
per Mesusi e imam per hoxhe.

Pe mesues per gjuhen turke u dipllomu
ne rrajce nuk e para shtroi
per kete mori vrejte
nga keshilltari i Stambollit.

per kete beri debat ,
sa keshilltarin nuk ja zgjat
nxjerr naganti me burreri
e vret mu ne xhami.

per kete gjest qe per ne eshte fisnik
por per porten e larte pabesi ,
ne gjyq e pyeten pse ne gjuhe turke s'jep mesim
Nuk eshte gjuha e popullit tim.

Gjuha shqipe juaj e ndaluar
per gjuhen turke te kemi dipllomuar
Hamiti me zgjuarsi ate gjuhe e kam per ju,
gjuhen shqipe ka populli im ,ate me ka mesuar babai im.

Per kete u denua me te perjecem burgim
dhe beri 12 vjet ne stamboll , izolim,
por me disa patriote qe ishin brenda shoke.
ne nje nate ike u arratisne e cane ate rrethim.

Dhe kur erdhi ne qaf thane populli kish dale,
me gezim me kenge e valle
Me kale mbuluar me qilim e sexhade
me daulle cula (piska ) e cigane ,u gezuan dhe malet.

Tregim në vargje për Ymer Bozhën-Nga mësuesi rrajcar Zydi Mala

Shkëputur nga libri <<Jeto Jetën>>-Libër me poezi nga Zydi Mala

Ymer Bozha djaloshari
U godit nga taksidari
Ai taksa nuk pagoi
Ne burg, Oher na e coi

Si Ymeri pa te tjere
Numrin 100 pati shkuar
Na e gjithe kaza e Oherit
S’kishin leke per te paguar

Denimin ua pane treguar
Ne luge te mullirit do kalojne
Kush te dali gjalle
Ai, do te shpetoje

Ne qeli burrat rrinin
Dita dites ata prisnin
Ja te vdisnin e te shkonin
Ja te dilnin e te rronin

Diten qe do behej gjyqi
Njeri nga trupi gjykues
Si lexoi proceverbalin
Nga podium u shkeput

Aty prane ai qendroi
-Kush eshte Ymer Bozha? Kerkoi
Aty ne rrjeshtin e pare
Ymer Bozha ne kembe qendroi

-Me njeh mua kush jam?
-Jo I thote Ai
-Une pse te njoh, ti mua pse jo ?
-Te lutem me fal, mua mu trego

-A mban mend o rrajcar
Shume vite kane kaluar
Ne fshatin tend bujar
Nje ushtri ka qendruar

Ti u solle te hanin
Se qene te uritur
Ti kaun e vetem there
Me plot zemer na ke pritur

Po, po ashtu ka qene
Komandanti me kerkoi
Pak ushqim per te ngrene
Se ushtaret s’kan fuqi te shkojne

-Une jam ai komandanti
Qe me ty pata takuar
Qe u tregove i gatshem
Ushtaret per ti shpetuar

Qofsh shendoshe ,
une s’te njoh
Nga ato qe thua
Tani une u besoj

Tani - thote ai
Per te miren qe ti ke bere
Nga une je i falur
Nga une je i lire

Ah, jo bre zoteri
Kete s’mund ta bej
Se une s’jam i vetmi
Kam njeqind shoket e mi

Me ta u njoha u beme nje
Kur te futen ata ne lug te mullirit
Edhe bashke me ta
Jeten do ta bej fli

Si e pa qe Ymeri s’pranoi
I vetem nga shoket te shpetoj
Trupin gjykues mblodhi
I mblodhi te bisedoje

Duke ua treguar historine
Ymer Bozha nga Rrajca ky burre
Shpetoi 300 ushtaret e mi
Ne nje dite te veshtire

Trupi gjykues vendosi
Vendimin ta anulloje
Per hatrin e Ymer Bozhes
100 burrat ti shpetoje

Te 100 burrat shpetuan
Ne saje te ketij burri rrajcar
Nje kenge atij i kushtuan
Qe mbeti nje histori e papare

Zydi MALA

Profesori nga Rrajca në universitetin e Hohenhemit Gjermani Shkelqim Karaj vjen ne vendlindje me nje projekt gjigand për bimët medicinale

Projekt gjigand për bimët medicinale në qarkun e Elbasanit. Por jo vetëm kaq. Edhe një mundësi e madhe për të reklamuar në tregjet europiane bimët endemike shqiptare aq të kërkuara për aromën dhe efektet e tyre në organizëm si; çaji i malit, dellinja e zeze, lule basami, bari i bletes, etj.
Ky projekt, i pari në vendin tonë për nga natyra e tij, kap vlerën 2 mil €, me nje kohezgjatje 5 vjecare dhe do te realizohet ne zonen e Rryenit, Parku Kombetar Shebenik, bashkia Prrenjas. Ai mundësohet nga një bashkepunim i shkëlqyer mes pushtetit lokal, Zonave te Mbrojtura, Universitetit te Hohenheimit ne Gjermani dhe sipermarrjes private. Fillimisht do të punësohen 100 persona dhe numri do jete gjithnje e ne rritje.


Meritë të veçantë në gjithë këtë sipërmarrje ka profesori i asociuar z. Shkelqim Karaj me origjinë nga Rrajca, i cili jep mësim pranë universitetit Hohenheim Gjermani. Ky profesor, me ekspertizen dhe njohurine e tij, e ktheu dijen që ka, ne kontribut per vendlindjen, Rrajcen.
Parku i Shebenik Jabllanicës shquhet për numër të madh bimësh medicinale të cilat janë mjaft të kërkuara në tregjet botërore e posaçërisht industrinë gjermane të përpunimit të tyr